GERT SLINGS<B>SPOORWEGSABOTAGE</B>
Hoofdstuk 18
SPOORWEGSABOTAGE
Inleiding
Sabotage was vooral voor de oud-militairen onder de verzetsstrijders. Met name als het om springstoffen ging. Ook voor de berekening 'hoeveel' springstof je 'waar' moest aanbrengen.
De sabotagehandelingen van de KP's uit Twente waren effectief. Weken hadden de Duitsers nodig om het treinverkeer weer op gang te brengen.
Dit was een grondige ontsporing
Wat dit werk betreft waren de Overijsselse kp's handiger dan de Drentse. De rails van de treinen van Westerbork zijn bij mijn weten nooit gesaboteerd. Dat had zeker gekund met de uit Duitsland binnenkomende treinen, waarin geen mensen zaten. Maar misschien vergis ik me.
De eerste spoorwegsabotage door KP-Henk Visser uit Wierden op 5/6 mei 1943
Henk Heerdink (Henk Visser)
De eer van de eerste spoorwegsabotage gaat naar Wierden. Daar is een groep jongemannen actief met als leider Henk Heerdink. Zijn verzetsnaam is Henk Visser. In het vervolg gaat het daarom over KP-Visser of KP-Henk Visser. De groep bestaat uit de broers Henk en Rein Heerdink, Dirk van Harten en Koos Michel.
Ook hier waren het allen leden van de gereformeerde jongelingsvereniging, net als bij Johannes. Langzaam was de overtuiging gegroeid dat van geestelijk verzet (illegale pers) moest worden overgegaan op gewapend verzet. Henk Heerdink had daarin de leiding. Hij was getrouwd, woonde bij zijn ouders in en was 23 jaar.
Zijn broer Rein was distributie-ambtenaar. Deze had bij de plaatselijke smid grote, sterke sleutels laten maken om de zware railbouten los te draaien.
Dirk van Harten was de oudste van de vier. Hij was boerenzoon. Hij had als militair de mobilisatie meegemaakt in Soesterberg.
De jongste was Henk Michel. Hij was 21. Hij was de zoon van het hoofd van de gereformeerde school. Hij werkte als jongste bediende op een notariskantoor. Zijn verzetsnaam was 'Koos', ook wel 'Kleine Koos'. (Later over hem meer).
Langs Wierden liep een belangrijke dubbele spoorlijn richting Duitsland. In de nacht van 5 op 6 mei draaien ze de bouten los met de speciale sleutels. Het is een hele klus. Met een zware koevoet buigen ze beide uiteinden van een spoor naar buiten.
In spanning wordt afgewacht. Na lange tijd besluiten ze maar naar huis te gaan. Ik citeer nu Koos Michel: "Toen wij het bos uit waren en aan de overkant van de Rijssenseweg een paar honderd meter hadden gelopen, hoorden wij plotseling het aanzwellend geraas van een trein, die naderde vanuit Rijssen. Wij konden de puffende locomotief niet zien maar hoorden wel dat deze een hele rij wagons achter zich aansleepte en met behoorlijke snelheid reed. Wij bleven staan en luisterden met gespitste oren. Plotseling een snerpend geluid en een oorverdovend lawaai dat enkele ogenblikken aanhield.... en daarna was het opeens helemaal stil. Wij keken elkaar lachend aan, sloegen elkaar op de schouder en zeiden: "Het is gelukt!"
Het resultaat was een grote ravage. Dertien wagons waren in elkaar geschoven. Sommige stonden rechtop. Een grote partij groente lag her en der verspreid. De herstelploegen zijn dagen bezig geweest om het spoor te repareren.
Zowel Het Grote Gebod als dr. L. de Jong maken melding van deze grote, geslaagde spoorwegsabotage.
Leider van KP-Visser uit Wierden.
Het verzetswerk van 'Koos' Michel
Henk Michel, alias Kleine Koos
'Kleine Koos' heeft de moeite genomen zijn verzetswerk op papier te zetten. Dat is vrij uitzonderlijk. De meeste verzetsstrijders spraken na de oorlog niet veel over wat ze gedaan hadden. 'Koos' heeft dat wel gedaan voor kinderen, kleinkinderen en ieder die er belang in stelt.
Het is een buitenwoon boeiend verhaal geworden, zonder enige snoeverij, integendeel. Het is een sober, eerlijk en sympathiek verslag.
Hij heeft het niet kunnen voltooien. De familie heeft de dochter van Liepke Scheepstra bereid gevonden het verhaal te redigeren en af te maken.
Het verhaal loopt voor een deel parallel aan dat over Johannes. De Wierdense groep opereerde noordelijk van Enschede en Twente. Henk (Heerdink) Visser, de leider van KP-Visser is later in de oorlog met zijn groep onder leiding van Johannes gaan werken vanuit het hoofdkwartier te Zenderen. 'Koos' was betrokken bij de bevrijding van de 54 gevangenen uit het Huis van Bewaring. Henk is op Lidwina omgekomen door een ongeluk. 'Koos' Michel is bij de overval op Lidwina door de SD kunnen ontkomen. Hij heeft de oorlog overleefd.
Hier hoor je Henk Michel vertellen over zijn rol in het verzet Henk Michel over het verzet.
Ik ben heel blij met het verhaal van 'Koos' en het redactiewerk van Joke Scheepstra. Het boekje heet 'Koos' Michel. Mijn verzet in de Tweede Wereldoorlog S.E.Scheepstra (redactie). Het is verschenen bij Uitgeverij Van Warven te Kampen. ISBN/EAN 978-90-806146-4-2.
Spoorwegsabotage na de gelukte aanslag te Wierden
Die zondag, de 3e september 1944 is men nog steeds bezig met het schoonmaken van wapens, munitie en springstof. Dan komt er een bericht binnen van de Gewestelijke sabotage Commandant voor Gelderland en Overijssel, om over te gaan tot een algemene spoorwegsabotage.
(Ontleend aan het LO/LKP-verslag van de KP-Achterhoek van Henk Visser.)
Het plan is om de spoorlijn Delden - Goor op te blazen. Op deze manier is de verbinding tussen het westen van Nederland en Duitsland verbroken.
Na het krijgen van de opdracht denken de mannen na over het transport. Een van hen zegt dat het mogelijk is om, een brandweerauto uit Laren (Gelderland) te pakken te krijgen. Met deze auto rijden de daarvoor aangewezen mensen naar Bornebroek, alwaar voor de auto onderdak is geregeld.
Diezelfde dinsdagmorgen de 5de september rijdt de groep naar de plaats waar de sabotage plaats zal vinden. Het blijft echter bij een poging, want er zijn zoveel beschietingen door Engelse vliegtuigen op vluchtende Duitsers, dat de kogels de verzetsmensen vaak om de oren vliegen.
Diezelfde middag wordt er weer een poging ondernomen. Het is nu rustiger in de lucht.
Van de KP Visser gaan mee:
Henk en Jan Morsink.
Van de KP-Enschede: Geert, Johannes en Piet.
Van de KP-Zenderen: Cor, Daan,
Dirk, Koos Michel en de vader van Cor.
Ter plaatse gekomen, plaatsen de mannen bij een bruggetje springladingen en brengen de springlading tot ontploffing. Het bruggetje wordt hierdoor vernield. Wanneer een trein passeert, zal deze gegarandeerd ontsporen.
Het duurt niet lang of een trein arriveert bij de opgeblazen brug en alles verloopt naar wens. Een geweldig kabaal van buigend, krakend en schurend metaal.
De locomotief en twee wagens, belanden in de sloot naast het spoor.
Johannes zonder bril.
De foto komt van zijn vervalste legitimatiebewijs.
Als datum staat erop 20-10-'41.
Of dat klopt weet ik niet.
Sabotageacties in begin september 1944
In de eerste negen dagen van september 1944 maken de Twentse Knokploegen op minstens 23 plaatsen het verkeer naar Duitsland onmogelijk.
Bijna alle KP'ers zijn in die periode verspreid over 4 boerderijen rondom Lidwina verzameld. Hier slapen ze (vaak wegens plaatsgebrek 'in ploegen') en van hieruit trekken ze er op uit voor sabotageacties.
Een man of 4, waaronder Johannes en Cor, die de opdrachten verstrekken en alle besprekingen leiden, bevinden zich op het hoofdkwartier zelf. Het is een volkomen zelfstandig hoofdkwartier.
De gewestelijke algemene leider is in het begin van de acties even op Lidwina, maar vertrekt al spoedig, na vast te hebben gesteld, dat de zaken goed lopen.
De in zijn algemeenheid verstrekte opdracht tot grootscheepse spoorwegsabotage wordt door Johannes en Cor naar eigen inzicht geïnterpreteerd en dienovereenkomstig door de sabotagegroepen uitgevoerd.
De sabotageacties blijven niet tot het onklaar maken van spoorlijnen beperkt. Wegen worden versperd, de vaart op kanalen onmogelijk gemaakt of bemoeilijkt door het vernielen van sluisdeuren etc.
De oude KP-kernen vervallen in deze turbulente weken. Alles loopt door elkaar. De KP-Enschede, Zenderen en de door Henk Visser gevormde KP-Achterhoek.
De KP-Almelo blijft nog wel enigszins bijeen, maar komt wel steeds haar opdrachten (vnl. in het noorden) op Lidwina halen.
Samenvattend kunnen we zeggen dat er in die eerste septemberweken van 1944 sprake is van één Twentse KP, geleid door Johannes ter Horst en Cor Hilbrink en opererend vanuit het hoofdkwartier Lidwina te Zenderen.
Onderwijzer Dingeldein in zijn dagboek
De heer Dingeldein ontgaat het ook niet dat de sabotageacties hun uitwerking hebben. Onder andere schrijft hij op maandag 11 september in zijn dagboek:
"Er is nagenoeg geen treinverbinding met Holland meer; wie op reis gaat, weet niet, hoe ver hij nog kan komen. De post komt ook zeer slecht binnen, een brief uit Haarlem was 4 dagen onderweg".
Sabotage Bouwhuistunneltje
"Ik (Gejo Alberts) was een jaar of 10, toen wij op een dag met de auto, met het hele gezin, naar oma gingen. Om daar te komen, reden wij zoals altijd door het kleine spoortunneltje in Enschede, genaamd "Het Bouwhuistunneltje".
Deze keer vertelde vader dat zij in de oorlog getracht hadden dit tunneltje op te blazen. Dit hadden ze gedaan om het treinverkeer voor de Duitsers onmogelijk te maken.
Dit opblazen was slechts ten dele gelukt. Het treinverkeer was na het opblazen onmogelijk geworden, doch de opzet om het hele tunneltje op te blazen, was mislukt. In het tunneltje zelf ontstond alleen een zware beschadiging.
Mijn vader wees mij op een plek in die tunnel, waarin zo te zien nieuwe stenen waren aangebracht. Dit was dus 14 jaar na de aanslag nog steeds te zien.">/I>
Het Bouwhuistunneltje in Enschede in 1973.
Genoemd naar het naburige café Bouwhuis.
Nadien keek ik elke keer, wanneer ik door het tunneltje kwam, naar die plek zonder eigenlijk te begrijpen wat er allemaal gebeurd was, om welke reden het gebeurd was en al helemaal niet hoe een en ander in zijn werk was gegaan."
Gesprek met de heer De Leeuw
De heer De Leeuw vertelde mij in een gesprek met hem, het volgende:
"Je vader (Piet Alberts) vertelde mij ook nog over sabotageacties die hij gepleegd had. Onder andere over het opblazen van het Bouwhuistunneltje.
Tijdens een van de sabotageactiviteiten, werd het plan opgevat om het kleine tunneltje, nabij de Parkweg op te blazen.
Er was een ondergedoken Nederlandse SS'er in Enschede. De één vertrouwde hem niet en de ander wel. Je vader vertrouwde deze man wel en gaf te kennen met deze SS'er (Wim Weidman?) samen de tunnel op te willen blazen.
Piet zei dat dit tevens een test voor zijn betrouwbaarheid was. De anderen van de verzetsgroep verklaarden hem totaal voor gek om zo'n risico te nemen. Toch deed hij het.
Alleen lukte de aanslag niet omdat ze te weinig springstof hadden geplaatst. Wel is daar iemand van het spoor bij om het leven gekomen, maar zo was dat in die tijd.
Degene die ook deelnam aan deze sabotageactie, was Dirk Kloos. De omgekomen spoorman was een collega van de vader van Dirk Kloos.
Wat gebeurde er?
Toch lukte deze sabotageactie wel degelijk. Dit is te lezen in het dagrapport van de wachtcommandant van de gemeentepolitie te Enschede:
"7 september 1944, 23.30 uur.
Wordt vanaf het station kennisgegeven dat tussen het station en café Bouwhuis, twee op de lijn Enschede- Hengelo (O) rijdende locomotieven in de lucht zijn gevlogen. Eén machinist is gedood. Een ziekenauto was reeds gewaarschuwd.
Kapitein Van de Wal, Opperluitenant Bergsma en Bruining, alsmede de Kapitein Korpschef, Feldgendarmerie en Sicherheits Polizei gewaarschuwd.
Dr. Veldman zal er heengaan. Brigadier Meinema, Marchant, Boonk en Onsman zijn er eveneens heengezonden. Rechercheur Van Gendt gewaarschuwd. Nader wordt door de politie gerapporteerd dat bij het viaduct bij café "Bouwhuis" op de spoorlijn een ontploffing heeft plaatsgehad.
Een machinist: Anton Vorlog uit Hengelo (O) is daarbij gewond geworden en naar het ziekenhuis overgebracht. Het onderzoek is in handen van de Duitse instanties.
Overdenking (van Gejo, zoon van Piet Alberts)
Wat bedoelde Piet met dat de aanslag niet gelukt was. Wist hij niet wat deze aanslag voor gevolgen had?
In de in die dagen officiële kranten is niets te lezen over sabotageacties en overvallen. Alleen dat de Duitsers, ondanks hun zware verliezen aan het front, positieve resultaten boeken.
Dat Piet kennelijk onder de indruk was van deze actie is wel duidelijk. Hij vertelde bijna nooit iets tegen zijn kinderen, maar kon het niet laten om spontaan over dit tunneltje te vertellen. Achteraf blijkt dat hij dan toch weer veel bijzonderheden hierover voor zichzelf houdt.
DE OORLOG IN BEELD: HOE ERG HET WAS!
De moffenknecht
Naast de politieke handlangers van het nazi-dom speelden de industriële en commerciële collaborateurs (mensen die samenwerkten met de vijand) hun sinister spel.
Onder het aloude devies: 'Geld stinkt niet' verleenden zij de vijand iedere gewenste bijstand in goederen en diensten.
De brutaalsten onder hen waren de aannemers, die bunkers bouwden en versterkingen aanlegden, die de troepen van de geallieerden moesten tegenhouden als zij het land kwamen bevrijden.
Terwijl hun medeburgers een strijd op leven en dood tegen de vijand streden en van koude en ontbering omkwamen verdienden de ratten van de collaboratie geld, waarmee zij zich zat vraten en hun lallend vermaak zochten. (Jordaan)
DE OORLOG IN BEELD: HOE ERG HET WAS!
Rembrandt als Kultuurkamer-aap
Eén van de nazi-trucs, die telkens opnieuw Neerlands weerzin wekten, bestond in het ronselen van grote figuren uit het nationaal verleden voor het fascistisch legioen.
Met het oog op de 'stoere jeugd' werkte men graag met de naam De Ruyter.
Een kunstgevoelige meende men te kunnen lokken door een poging tot annexatie van Rembrandt. Hij mocht dan een 'Judenfreund' zijn geweest, dat was geen bezwaar om hem op te eisen voor de 'Kultur'. Eén van zijn zelfportetten werd gebruikt voor propaganda-biljetten...
Geamuseerd, verbluft en verontwaardigd keek Nederland toe bij de dwaze pogingen, een wereldgeest te wringen in de uniform van een partij. (Jordaan)